Čukur česma, kao jedinstveni kulturno – istorijski spomenik, nosi mnogo više od vizuelne lepote kojom pleni. Ova istorijska znamenitost ima veliku sentimentalnu vrednost i svedok je kraja jedne epohe obeležene okovima robovanja Turcima, ali predstavlja i početak srećnijih vremena za Srbiju. Uspomena na događaj koji se odigrao 15. juna 1862. godine, ostala je sačuvana u legendama koje su, sa kolena na koleno, prepričavane prethodnih 150 godina i na taj način sačuvale od zaborava jedan od bitnijih događaja novije istorije Beograda.

- Čukur česma / foto: www.androidvodic.com

Na Dorćolu, u Dobračinoj ulici, u samoj osnovi nekadašnjeg starog, i današnjeg modernog, Beograda, tiho i neupadljivo stoji Čukur česma i svedoči o tome kako jedan, na prvi pogled, bezazlen događaj pokreće čitav splet burnih okolnosti i dovodi do komplikacija koje su rešavane uz učešće najmoćnijih evropskih sila.

- Sava ide po vodu / foto: beogradskonasledje.rs

Jednog uobičajenog letnjeg dana u Beogradu, izvesni majstor je poslao svog šegrta Savu po vodu. U poslepodnevnim satima, kada je vrućina natapala znojem čela svih poštenih radnika tadašnjeg Beograda, Sava Petković je došao na Čukur česmu da napuni svoj krčag. Međutim, tu se zadesilo nekoliko turskih vojnika koji su mislili da ovaj, za njih ponizni, šegrt mora da im ustupi mesto i ljubazno dozvoli da utole žeđ. Ali, zbog viševekovne turkse vlasti i nadobudnosti, mlađanom i iscrpljenom Savi se probudio otpor prema nepravdi, izazvan ovom bezazlenom situacijom. Na njegovo negodovanje, turski vojnik odgovara žustro i udara Savu njegovim krčagom u glavu (ili po drugoj verziji legende ubada ga bajonetom), a mladić pada pored česme i ostaje da leži, onako kako je i prikazano na današnjoj skulpturi.

- Foto: beogradskonasledje.rs

Na ovaj događaj ubrzo reaguje patrola srpskih žandarma – što dovodi do sukoba nakon kojih stiže pojačanje turskim vojnicima i nastaje pravi metež. Celu situaciju trebalo je da razreši Sima Nešić, koji se bavio tumačenjem zakona. Kada je Nešić poveo turske vojnike u policiju, jedan od njih je pokušao da pobegne i, uz oružanu podršku drugih turskih vojnika koji su se zadesili u blizini, ubija Simu Nešića, a uz njega i žandarma Đorđa Nišliju, dok je nekoliko žandarma ranjeno. Ovo je bilo okidač za opšta neprijateljstva i masovnu tuču između Srba i Turaka. Na vesti o ovome, srpski knez Mihailo reaguje iz Šapca, u kom se u tom trenutku nalazio, i izričito traži od Turaka da napuste varoš. Nakon burne noći, sledeći dan je protekao mirno, kao zatišje pred buru koja se dogodila 17. juna 1862. godine.

Toga dana turske vlasti su reagovale radikalno i naredile bombardovanje sa tvrđave, koje diže srpski narod na noge, ali i odnosi oko 50 života i nanosi nemerljivu štetu Beogradu. Nakon ovih događaja, tokom jula počinju pregovori o turskom napuštanju srpskih gradova. Ove pregovore su u Istanbulu vodili Rusija, Austrija, Francuska i Engleska. Doneta je sudbonosna odluka za Srbiju – Turci su bili dužni da napuste srpska utvrđenja. Ovi događaji zaokruženi su velikom svečanošću na Kalemegdanu 6. aprila 1867. godine, kada je knez Mihailo ceremonijalno preuzeo ključeve Beograda.

Savremenik ovih okolnosti, Vanđel Toma, odlučio je da uspomenu na ono što se zbilo sačuva od zaborava i u tu svrhu je svojim testamentom zaveštao određenu sumu novca za podizanje spomenika posvećenog napadu na malog Savu. Kao model za skulpturu služio je trinaestogodišnji Vlastimir Petković, a izradio ju je čuveni skulptor Simeon Roksandić. Autor je izneo ovaj predlog opštini grada i, uz konsultovanje sa arhitektom Dubivojem iz Tehničke uprave, izradio nacrt, koji je docnije poslao opštini. Spomenik sa skulpturom na mermernom postamentu i sa bazenčićem, gde se slivala voda iz krčaga, povezan je na vodovod i kanalizaciju i završen je tek 1931. godine.

- Foto: beogradskonasledje.rs

Zbog svoje kulturne i istorijske važnosti, i duha nekadašnjeg Beograda, Čukur česma je proglašena spomenikom kulture od velikog značaja i ostavljena da svedoči o tužnoj sudbini jednog dečaka, čija žrtva nije ostala uzaludna.

AUTOR: Radosav Tucović